بررسی ابعاد حقوقی نفقه در گفت‌وگو با کارشناسان، نفقه؛ تکلیف مرد، حق زن

در روابط خانوادگی، اخلاق حرف اول را می‌زند و تا زمانی که زوجین اصول اخلاقی را در رابطه با یکدیگر رعایت کنند، پای حقوق به میان نخواهد آمد. اما برای حالتی که روابط خانوادگی از تعادل خارج می‌شود و اختلاف بروز می‌کند، قانون بایدها و نبایدهایی را پیش‌بینی کرده است که حقوق و تکالیف زن و شوهر را تعیین می‌کند.

 

یکی از این امور، نفقه است که منحصر به تکلیف شوهر و حق زن محسوب می‌شود و یکی از چندین امتیازی است که قانون در انحصار حقوق زن پیش‌بینی کرده است. متاسفانه نفقه، گاه مورد سوءاستفاده یکی از زوجین قرار می‌گیرد و منجر به بروز دعوا می‌شود. «حمایت» قصد دارد در دو گزارش متوالی، به بررسی جنبه‌های حقوقی نفقه بپردازد. در اولین گزارش که در ادامه می‌خوانید، مفهوم نفقه، موضوعاتی که در این مفهوم قرار می‌گیرد و سایر مسایل، مورد بررسی قرار می‌گیرد. در گزارش بعدی ضمانت‌اجراهای نفقه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

یک وکیل دادگستری در مورد چیستی نفقه، به «حمایت» می‌گوید: از نظر حقوقی، نفقه عبارت از چیزهایی است که شخص برای زندگی به آن احتیاج دارد؛ از قبیل خوراک، پوشاک، مسکن و وسایل منزل. بنفشه کریم‌پور ادامه می‌دهد: نفقه به دو قسمت است؛ نفقه زوجه و نفقه اقارب. این وکیل دادگستری تصریح می‌کند: نفقه زوجه که در اینجا مد نظر است، چنانکه ماده 1107 قانون مدنی بیان می‌کند نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت زن به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضا.این کارشناس حقوقی در مورد چگونگی پرداخت نفقه تصریح می‌کند: علی‌الاصول می‌بایست نفقه بر مبنای مواردی در ماده 1107 قانون مدنی بر شمرده است، محاسبه و تعیین شود. یعنی هزینه مسکن، البسه، غذا، اثاث‌البیت، پیش‌بینی خادم و امثال آن، بررسی و میزان نفقه تعیین شود. البته محاکم قضایی با ارجاع امر به کارشناسی از طریق کارشناسان رسمی دادگستری یا خبرگان محلی در شهرهای کوچک میزان نفقه را تعیین می‌کند. ولی تا آنجایی که بنده بررسی کرده‌ام و سابقه دارم، ارقام تعیین شده به وسیله‌ کارشناس با هزینه‌های واقعی و میزان نفقه واقعی مطابقت ندارد و شاید آنان مصلحتی، مبالغی را برآورد و تعیین می‌کنند.

یک مدرس دانشگاه نیز در مورد موضوعاتی که در دایره مفهوم نفقه قرار دارد، می‌گوید: نفقه شامل همه نیازهایی است که زن به آن احتیاج دارد، طبق ماده 1107 قانون مدنی نفقه عبارت است از همه نیازهایی که زن متناسب با وضعیتش به آنها احتیاج دارد. مانند: مسکن، خوراک، پوشاک، دارو و خدمتکار در صورت احتیاج و یا عادت به آن.دکتر زهرا داور بیان می‌کند: از آنجایی که مرد رییس است، می‌تواند نیاز شغلی زن را محدود یا محروم کند و برای رفع احتیاجات زن قانونگذار مرد را ملزم به برآورده کردن این نیازها کرده است. وی توضیح می‌دهد:‌ نفقه عبارت است از همه‌ نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج، به واسطه‌ نقصان یا مرض .این مدرس دانشگاه می‌گوید: در قانون مدنی از ماده 1106 به بعد در مورد آن قوانینی آورده شده است. قانون‌گذار می‌گوید نفقه زن با توجه به زندگی که زن در گذشته داشته، مشخص می‌شود. به طور مثال اگر در خانه پدری خدمتکار داشته، شوهر نیز موظف است برای او خدمت‌کار بگیرد.داور تاکید می‌کند: نفقه جزو دیونی است که فرد می‌تواند نسبت به گرفتن آن حتی برای زمان‌های گذشته نیز اقدام کند، به طور مثال اگر فرد ثابت کند در 3 سال گذشته شوهر به او نفقه نمی داده، شوهر موظف است نفقه 3 سال گذشته را نیز به زن بپردازد.این حقوقدان در ادامه، در باره نفقه بعد از طلاق و بعد از مرگ بیان می‌کند که این امر محدود به نفقه ایام عده است که در طلاق مدت آن 3 طهر است، و در اصطلاح متعارف به 3 ماه و 10 روز تعبیر می‌شود. ولی، نفقه وفات در هر حال 4 ماه و 10 روز است و این امر نسبت به تمام زن‌هایی که همسرشان را براثر فوت ازدست می‌دهند، تعلق خواهد‌ داشت و هیچ فرقی بین زن یائسه و باکره نیست. درصورتی که در امرطلاق، مواردی فاقد عده باشد، نفقه‌ای نیز در آن موارد در کار نخواهد بود. 

این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد: از دیگر افرادی که نفقه به آنها تعلق می‌گیرد اولاد هستند. داور می‌گوید: پدر وظیفه پرداخت نفقه در مورد اولاد را برعهده دارد و در صورت نبودن پدر، پدربزرگ و اگر او نیز نبود پرداخت نفقه در مورد اولاد بر عهده مادر است. همچنین پرداخت نفقه به اقارب نسبی نیز صورت می‌گیرد که در خط عمودی صعودی یا نزولی قرار می‌گیرند یعنی پدر وظیفه دارد به پسر خود و نوه‌اش و پدرش و پدربزرگ ‌خود نیز نفقه بدهد. 

این کارشناس حقوقی در مورد شرایط شخص واجب‌النفقه می‌گوید: قانون می‌گوید فردی مستحق نفقه است که پولی نداشته باشد و نتواند کار پیدا کند یا توانایی کار کردن را نداشته باشد که او را تامین کند. وی در مورد شرایط شخص منفق می‌گوید: کسی می‌تواند نفقه بدهد که وسعش برسد و بر طبق این قوانین، افراد می‌توانند درخواست کنند و نفقه که شامل مسکن، لباس و پوشاک است را در صورت شرایط لازم بگیرند.

این کارشناس حقوقی در پاسخ به این سوال که آیا زن می‌تواند از حق نفقه خود صرف‌نظر کند، می‌گوید: به طور کلی هر چیزی را که قانون بگوید به فردی تعلق دارد، آن فرد می‌تواند آن را ببخشد؛ بنابراین زن نیز می‌تواند نفقه خود را ببخشد. به طور مثال، در زمان جدایی مشخص می‌شود شوهر دو سال نفقه زن را نداده است و زن می‌تواند نفقه را نخواهد. وی تاکید می‌کند: نکته‌ای که در این رویه قانون‌گذار مشخص کرده این است که قانون‌گذار می‌گوید: زمانی که زن و شوهر با هم زندگی می‌کنند، دلیل بر این است که شوهر نفقه را پرداخت می‌کند و زن زمانی می‌تواند بگوید مرد نفقه او را نداده که باهم زندگی نکنند و یا همسر او را از خانه بیرون انداخته باشد. 

این مدرس دانشگاه خاطرنشان می‌کند: در کشورهای دیگر نیز نفقه زن و اولاد بر عهده همسر است و حتی در بعضی از موارد، ضمانت‌اجرا و مجازات‌های سنگین‌تر از ایران نیز دارند. در مورد کشورهای دیگر نیز با توجه به این که نفقه تکلیفی است که در اسلام مشخص شده، به این نتیجه می‌رسیم که تمام کشورهای اسلامی قوانینی مربوط به نفقه را دارا هستند. اما ضمانت اجرای آن در کشورهای مختلف با توجه به شرایط اقلیمی و نوع زندگی، تفاوت دارد. داور در بررسی تطبیقی میان مقررات نفقه در قانون و فقه می‌گوید: قوانینی که در کشور ایران وجود دارد، از فقه اقتباس شده‌اند و کاملند. زیرا افراد تا به امروز توانسته‌اند طبق همین قوانین، به حقوق خود مانند نفقه برسند. وی خاطرنشان می‌کند: بهتر است ضمانت‌اجرای این گونه قوانین، سنگین‌تر باشد تا افراد قانون‌گریز نتوانند با استفاده از میانبرهای قانونی‌که وجود دارد، از اجرای قانون فرار کنند.

این کارشناس حقوقی در انتها به اهمیت رعایت اخلاق در کانون خانواده اشاره می‌کند و به عنوان یک حقوقدان تاکید می‌کند که مراجعه به دادگاه و استفاده از قوانین، باید به عنوان آخرین راه شناخته شود.وی می گوید: باید تاکید بر بحث کرامت و احترام به انسانیت آدم‌ها باشد. مهم ترین موضوع، در بحث فرهنگ‌سازی است. باید احترام به انسان‌ها را به فرزندانمان بیاموزیم. در صورتی که این موضوع ملکه ذهنمان شود؛ دیگر خشونت و اسیدپاشی معنی نخواهد داشت. داور معتقد است: به فرزندانمان فرهنگ مدارا و احترام را آموزش دهیم. پیغمبر اسلام فلسفه مبعث را اخلاق مطرح می‌کند، تا جلوی بروز بسیاری از این مشکلات گرفته شود. مرد برای اینکه زن مهریه‌اش را ببخشد، او را تحت فشار قرار می‌دهد و یا برعکس زن برای این که مهریه‌اش را تمام و کمال دریافت کند، از ترفندهای گوناگون استفاده می‌کند. این مدرس دانشگاه تاکید می‌کند: مبانی اسلامی ما در این رابطه بسیار قوی است و این مشکلات نشان می‌دهد که مبحث مطالعات خانواده نیاز به یک بررسی مجدد دارد.

یک مشاور حقوقی در مجتمع شهید بهشتی در مورد بایدها و نبایدهای پرداخت نفقه نیز به «حمایت» می‌گوید: نفقه شامل چهار مورد غذا، مسکن، پوشاک و وسایل منزل است و بقیه مواردی که به ذهن می‌رسد، جزو نفقه نیست. مگر در موارد خاصی که قانون‌گذار گفته. به طور مثال اگر زن عادت به داشتن خدمه دارد، مرد نیز موظف است برای او خدمه بگیرد.لاله عرب‌زاده توضیح می‌دهد‌: پرداخت نفقه، تکلیف مرد در قبال زن و فرزندان و افراد واجب‌النفقه است که رابطه نفقه بر اساس الاقرب‌فالاقرب است. یعنی اگر در بین بستگان افرادی باشند که نتوانند خرج خود را بپردازند، این افراد نیز جزو اقارب باشند، مانند خواهر مادر و پدر. فرد موظف به پرداخت نفقه به آنها می‌شود. از آن جهت که فرد به همسر یا اقارب نفقه ندهد تفاوت‌هایی نیز وجود دارد. اگر فرد به فرزند خود نفقه ندهد، در نهایت شاید فرزند بتواند اموال او را مصادره کند. اما در واقع فقط مسئولیت حقوقی برای پدر دارد. اما در مورد همسر، شوهر هم از جهت حقوقی و هم از جهت کیفری، مسئولیت‌هایی دارد که از جهت کیفری برای مرد مجازات در نظر گرفته می‌شود.وی خاطرنشان می‌کند: به طور کلی نفقه در رابطه بین حقوق زن و شوهر تکلیف مرد و حق زن است که حتی در صورتی که زن ثروتمند یا شاغل باشد و مرد استطاعت نداشته باشد، این وظیفه از دوش مرد ساقط نخواهد شد. وی خاطرنشان می‌کند: اگر همسر با اختیار خودش از دارایی خود در منزل شوهر خرج کند، نمی‌تواند بخواهد که این مبلغ به او بازگردانده شود.

با توجه به آنچه که کارشناسان در گفت‌وگو با «حمایت» مورد تاکید قرار دادند، مرد وظیفه دارد که نفقه همسر خود را پرداخت کند؛ شاغل بودن، پولدار بودن و... در این تکلیف شوهر هیچ تاثیری ندارد و به هر حال مرد باید از عهده این تکلیف خود برآید. از طرف دیگر باید گفت که موضوع نفقه البسه، مسکن و تمامی چیزهایی است که مورد احتیاج زن قرار دارد. بنابراین نمی‌توان نفقه را محدود به برخی نیازها کرد. موضوع دیگری که کارشناسان بر آن تاکید داشتند، پرداخت نفقه بعد از طلاق و مرگ شوهر است که در شرایطی زن حق دارد همچنان نفقه را دریافت کند. اما سوالی که پیش می‌آید این است که اگر مرد به این تکلیف خود عمل نکرد چه باید کرد. این سوالی است که پاسخ آن را در گزارشی دیگر در گفت‌وگو با کارشناسان مورد بررسی قرار خواهیم داد.